Δήμητρα

I

(αρχ. Δημήτηρ). Μία από τις θεότητες του Δωδεκάθεου των αρχαίων, προστάτιδα της γεωργίας και όλων των πολιτικών και κοινωνικών θεσμών που, κατά την ιστορία ή τη μυθολογία, συνδέονταν με αυτήν. Το χαρακτηριστικό επίθετο Θεσμοφόρος που της αποδόθηκε συνδέει την εμφάνιση της καλλιέργειας των δημητριακών, την οποία η Δ. είχε διδάξει στους ανθρώπους, με την πολιτισμένη ζωή που βασίζεται στους θεσμούς.

Η Δ. κατέχει σημαντική θέση στη γενεαλογία των θεών. Ήταν κόρη του Κρόνου και της Ρέας, αδελφή του Δία. Ο Όμηρος και ο Ησίοδος αναφέρονται στον έρωτά της για τον Ιασίωνα (κοινό θνητό με τον οποίο ενώθηκε σε έναν αγρό που είχε οργωθεί τρεις φορές και από την ένωσή τους προήλθε ο Πλούτος, που χάριζε στους ανθρώπους τα πλούτη και την αφθονία) και στις σχέσεις της με τον Δία (καρπός των οποίων ήταν η Περσεφόνη). Σε αντίθεση με τον Δία και τις άλλες θεότητες του Ολύμπου που λάτρευε η αριστοκρατία των πόλεων, η Δ. επέβαλε το μεγαλείο της στα αγροτικά πλήθη χαρίζοντάς τους με γενναιοδωρία όλα τα αγαθά της Μητέρας Γης (γη [δη] μήτηρ)· και ενώ οι θεοί του Ολύμπου καθήλωναν τον άνθρωπο στο αξεπέραστο σύνορο του θανάτου, η Δ., αντίθετα, του προσέφερε την ελπίδα της αθανασίας πέρα από τον τάφο. Η ίδια δεν παρέμεινε μακριά από τους πιστούς της, στον απρόσιτο Όλυμπο, αλλά κοντά τους, μέσα από μια μυστική αγαλλίαση που μπορούσε να προσφέρει σε κάθε στιγμή η μέθη της επαφής με τη θεότητα. Με βάση αυτά τα χαρακτηριστικά της γνωρίσματα εικάζεται ότι η Δ. σχετίζεται με μια μεσογειακή θεότητα που λατρευόταν πριν από την ινδοευρωπαϊκή εισβολή και σε αντίθεση με τον Ινδοευρωπαίο Δία.

Ο πληρέστερος λατρευτικός μύθος είναι εκείνος στον οποίο η Δ. εμφανίζεται μαζί με την κόρη της, Περσεφόνη, και οι κύκλοι των γεωργικών καλλιεργειών συγχέονται με την ανθρώπινη περιπέτεια, σε έναν πολύπλοκο συμβολισμό του θανάτου και της ανάστασης. Ο λατρευτικός αυτός μύθος, με την εξέλιξη που είχε στη μυστηριακή λατρεία της Ελευσίνας, διαδόθηκε αργότερα σε ολόκληρο τον ελληνικό μεσογειακό κόσμο.

Ο μύθος για τη Δ. αρχίζει με την αρπαγή της κόρης της, Περσεφόνης, την οποία ερωτεύτηκε ο Άδης, την απήγαγε και τη μετέφερε στο βασίλειό του. Η Δ., απελπισμένη, εγκατέλειψε τον Όλυμπο (είναι η δραματική στιγμή της διακοπής των σχέσεων της θεάς με τον κόσμο του Δία) και αναζήτησε μάταια την κόρη της· όταν ο Ήλιος τής φανέρωσε τον απαγωγέα, η Δ. δήλωσε πως δεν θα επέστρεφε στον Όλυμπο, αν δεν της έδιναν πίσω την κόρη της. Πήγε να ζήσει ανάμεσα στους ανθρώπους, στους οποίους δίδαξε την καλλιέργεια της γης, παρέχοντάς τους έτσι τις βάσεις της πολιτισμένης ζωής και τις ελπίδες για ευτυχία πέρα από τον θάνατο. Σύμφωνα με άλλη παραλλαγή του μύθου, η αυτοεξορία της Δ. είχε ως συνέπεια η γη να μην παράγει πια καρπούς, γι’ αυτό ο Δίας έστειλε τον Ερμή στον Πλούτωνα για να του ζητήσει να απελευθερώσει την Περσεφόνη. Εκείνη όμως είχε πλέον δεθεί με τη χώρα των νεκρών, γιατί είχε δοκιμάσει ένα σπυρί ρόδι. Έτσι η Δ. αναγκάστηκε να αποδεχτεί τη συμφωνία ότι η Περσεφόνη θα ζούσε κατά το ένα τρίτο του έτους (τους χειμερινούς μήνες, κατά τους οποίους νεκρώνει η βλάστηση) στο βασίλειο του Άδη με τον σύζυγό της και τον υπόλοιπο χρόνο στη Γη με τη μητέρα της.

Τη Δ. αγάπησε επίσης ο Ποσειδώνας. Για να γλιτώσει από την καταδίωξή του, η θεά μεταμορφώθηκε σε φοράδα· μεταμορφώθηκε όμως τότε και o Ποσειδώνας σε άλογο, και από την ένωσή τους γεννήθηκε μία κόρη, η Δέσποινα, και ένα άλογο, ο Αρίων. Η παραλλαγή αυτή έχει πολλές αναλογίες με τον ινδικό μύθο που αναφέρεται στη γέννηση των διδύμων Ασβίνων και με τον σκανδιναβικό μύθο του Σνάιπερ, του αλόγου του Οντίν.

Η λατρεία της Δ. ήταν παντού συνδεδεμένη με μυστικιστικές τελετές, από τις οποίες η πιο γνωστή ήταν τα περίφημα Ελευσίνια Μυστήρια. Παρότι το όνομα της Δ. εμφανίζεται στις πινακίδες της Γραμμικής Β’, ο Λ.Π. Πάλμερ απέδειξε πως τα αφιερωμένα στην τριάδα Δ.-Περσεφόνης-Τριπτολέμου μυστήρια τελούνταν ήδη και κατά τη μυκηναϊκή εποχή στην Πύλο και στις Μυκήνες.

Στατήρας των Δελφών που εικονίζει τη θεά Δήμητρα.

Η Δήμητρα, ο Τριπτόλεμος και η Περσεφόνη σε μεγάλο ελευσινιακό ανάγλυφο που ήταν στημένο στο τελεστήριο της Ελευσίνας (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα).

II

Ονομασία πέντε οικισμών.

1. Ορεινός οικισμός (υψόμ. 540 μ., 209 κάτ.) στην πρώην επαρχία Γορτυνίας του νομού Αρκαδίας. Βρίσκεται ΒΔ της τεχνητής λίμνης του Λάδωνα. Υπάγεται διοικητικά στον δήμο Κοντοβάζαινας. Έως το 1928 ονομαζόταν Δίβριτσα. Κοντά στη Δ. υπάρχει η θειούχος ιαματική πηγή του Λαγκαδά.

2. Ημιορεινός οικισμός (υψόμ. 445 μ., 712 κάτ.) του νομού Γρεβενών. Βρίσκεται στο νοτιοανατολικό τμήμα του νομού. Υπάγεται διοικητικά στον δήμο Χασίων. Έως το 1961 ονομαζόταν Αράπης.

3. Πεδινός οικισμός (υψόμ. 15 μ., 283 κάτ.) του νομού Ηλείας. Βρίσκεται 36 χλμ. ΒΔ του Πύργου. Υπάγεται διοικητικά στον δήμο Βαρθολομιού. Έως το 1955 ονομαζόταν Τρουμπές.

4. Πεδινός οικισμός (υψόμ. 80 μ., 379 κάτ.) στην πρώην επαρχία Αγιάς του νομού Λαρίσης. Βρίσκεται στο ανατολικό τμήμα του νομού, 24 χλμ. ΒΑ της Λάρισας. Υπάγεται διοικητικά στον δήμο Λακέρειας. Έως το 1961 ονομαζόταν Τσούξανη.

5. Πεδινός οικισμός (υψόμ. 90 μ., 490 κάτ.) στην πρώην επαρχία Φυλλίδος του νομού Σερρών. Βρίσκεται στο νοτιοανατολικό τμήμα του νομού, 37 χλμ. ΝΑ της πόλης των Σερρών. Υπάγεται διοικητικά στον δήμο Νέας Ζίχνης. Έως το 1928 ονομαζόταν Τσεπελτζές.

III

(Αστρον.). Αστεροειδής με αύξοντα αριθμό 1, ο οποίος του δόθηκε επειδή ήταν ο πρώτος κατά σειρά που ανακαλύφθηκε. Τον ανακάλυψε τυχαία την 1η Ιανουαρίου 1801 ο Ιταλός αστρονόμος Τζουζέπε Πιάτσι στο Παλέρμο, παρατηρώντας τη μετακίνησή του σε σχέση με τους άλλους απλανείς αστέρες της περιοχής του. Η διάμετρος της Δ. υπολογίζεται σε 1.000 χλμ. και η μέση απόστασή της από τον Ήλιο είναι 41.358.000 χλμ. Έχει φαινόμενο μέγεθος σε απόσταση μίας αστρονομικής μονάδας από τη Γη και τον Ήλιο 3,34, ολοκληρώνει μία περιφορά γύρω από τον Ήλιο σε 1.682 ημέρες και περιστρέφεται γύρω από τον άξονά της σε 9 ώρες και 4,7 λεπτά. Διεθνώς ονομάζεται Ceres 1.

* * *

η (AM Δήμητρα, Α και Δημήτηρ)

η θεά τής γεωργίας και τής αγροτικής ζωής

αρχ.

(ως προσηγορικό) το στάρι.

[ΕΤΥΜΟΛ. Αβέβαιης ετυμολ. Για τους αρχαίους γραμματικούς η λ. ήταν σύνθετη με β' συνθετικό τη λ. μήτηρ και α' συνθετικό ένα όνομα για τη γη ή το δηαί = κριθαί. Η ερμηνεία τών γραμματικών είναι και η πειστικότερη τουλάχιστον για το β' συνθετικό, ενώ για το α' υπετέθη η λ. δα, αρχαία λ. για τη γη, η οποία, υποστηρίχθηκε, ότι εμφανίζεται και στον τ. Ποσειδών. Εντούτοις αμφισβητείται η ύπαρξη μιας τέτοιας λέξεως. Κατ' άλλους η λ. ανάγεται σε IE *dns γεν. τού *dem- «κτίζω, οικοδομώ» (πρβλ. δέμω, δε(μ)-σπότης), δηλ. Δημήτηρ < *Δασμάτηρ. Άλλοι θεώρησαν τη λ. ιλλυρική και τέλος ταυτίστηκε με το μεσαππ. damatura πιθ. όνομα θεάς, με το οποίο παρουσιάζει μορφολογική ομοιότητα].